میرزای نائینی | فقیهی دارای بصیرت

به گزارش خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، یکی از ستارگان آسمان فقاهت شیعه علامه میرزا محمدحسین نائینی غروی است، بی تردید باید او را فقیهی بصیر و مبارز و همچنین احیاگر نظریه ولایت فقیه در عصر مشروطیت دانست.که متاسفانه آنچنان که باید در میان عموم جامعه شناخته شده نیستند.

ولادت و تحصیل

میرزا محمدحسین نائینی غروی، فرزند میرزا عبدالرحیم، در سال 1277 ق/1240 ش در شهر نائین در خانواده‌ای روحانی چشم به جهان گشود.

میرزا حسین نائینی مقدمات علوم اسلامی را در نائین ‌فرا گرفت. سپس در حوزه‌ی علمیه‌ی پرآوازه‌ی آن روزگار اصفهان رحل اقامت افكنده و به تکمیل تحصیلات پرداخت. او هفت سال در اصفهان ماند و نزد شیخ محمدباقر اصفهانی- دوست پدرش- فقه آموخت و در همانجا اصول فقه را از میرزا ابوالمعالی كلباسی فرا گرفته و در فلسفه و کلام نزد شیخ جهانگیر‌خان قشقایی و شیخ محمد حسین هزارجریبی شاگردی نمود.(سیدمحسن امین، اعیان‌الشیعه، ج۶، ص۵۴.)

عزیمت به عراق

میرزا محمدحسین پس از پایان تحصیل در اصفهان در ۱۲۶۵ خورشیدی به نجف اشرف رفت و پس از توقفی کوتاه عازم سامرا شد تا دروس اسلامی خود را در حوزه پررونق آن شهر بخواند و در آنجا نزد میرزا محمدحسن شیرازی از علمای شیعه و مشهور به «میرزای بزرگ» به تحصیل پرداخت و به مدت ۱۰ سال یعنی بعد از وفات استاد خود در سامرا ماند و پس از آنکه حوزه سامرا دیگر رونقی نداشت، میرزای نایینی به شهر نجف مهاجرت کرد و علاوه بر حضور در درس عالمان بزرگ به تحقیق، تدریس، هدایت طلاب و اقشار مردم مشغول شد. در همین شهر پای درس استاد پرنفوذ حوزه هزار ساله شیعه، آخوند خراسانی نشست و از او علوم اسلامی و حوزوی زیادی را فرا گرفت و ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ آﻗﺎ ﺑﺰرگ ﺗﻬﺮاﻧﯽ، ﻧﺎﺋﯿﻨﯽ ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮﯾﻦ راﯾﺰن آﺧﻮﻧﺪ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ در زﻣﯿﻨﻪ اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ ﺑﻮد.

تدریس در نجف اشرف

نائینی, تدریس فقه و اصول را در حوزه نجف اشرف, با وجود درس استوانه علمی برجسته ای چون آخوندخراسانی, از حجره مدرسه شروع کرد. از آن جا که درس وی از تحقیق و دقت نظر و باریک اندیشیهای ویژه ای برخوردار بود, دیری نپایید, شمار بسیاری از فاضلان بنام درس آخوند خراسانی نیز, درس تحقیقی و علمی نائینی را سودمند یافتند و در آن شرکت جستند.

با افزایش شاگردان, درس از حجره مدرسه, به مسجد هندی منتقل شد. با اقبال کم نظیر و بسیاری دانش پژوهان فرزانه, حوزه درس وی از جایگاه بلندی برخوردار شد و پس از حوزه درس آخوند خراسانی, مقام اوّل را یافت.سید محسن امین, درباره عظمت و جایگاه درس نائینی در نجف اشرف می نویسد: (… کانت حوزه بحثه من اکبر مجالس البحث فی النجف الاشرف…) ((اعیان الشیعه), جزء258/44.)

حوزه درس نائینی درنجف اشرف, از بزرگ ترین حوزه های درس و بحث بود. میرزای نائینی, برای عموم فاضلان و طلاب حوزه نجف, دو درس رسمی فقه و اصول داشت. صبح, فقه و شب, اصول تدریس می کرد. دوره درسِ خارج اصول وی, به طور معمول, حدود هشت تا نُه سال, به درازا می کشید. افزون بر این, تدریس ویژه ای برای شاگردان برگزیده خویش داشت و در آن جلسه, مشکلات علمی را طرح و رسیدگی می کرد.

ویژگی های درس

نائینی, درس را با بیان شیرین, به دور از تکرار, عمیق, به گونه ای که هیچ جای پرسش باقی نماند, ارائه می داد. ( مجله (حوزه), شماره 37/30; (اعیان الشیعه), ج54/6.)

درس نائینی از اطلاعات گسترده, مباحث مفید و دسته بندی ویژه و کم مانندی برخوردار بود که اینک در این جا به پاره ای از ویژگیهای درس وی اشاره می کنیم:

دقیق ومحققانه: نائینی, بسیار محققانه, دقیق, پر نکته و ژرف, درس را ارائه می داده است. مطالب علمی را در چارچوب اصطلاح, برهان منطقی و فلسفی و در سطح بالایی مطرح می کرده, به گونه ای که برای همه شرکت کنندگان در خور درک و فهم نبوده است. از حوزه درس وی, بیش تر کسانی می توانسته اند بهره برند که اندوخته علمی آنان در سطح عالی باشد و در فقه و اصول صاحب نظر باشند.

آقا بزرگ تهرانی درباره سطح عالی درس نائینی می نویسد:

(درس نائینی, از درسهایی بود که مردان دانش, شایستگی بهره وری از آن را داشتند. در زمان استاد ما, شیخ الشریعه اصفهانی, حوزه درس نائینی, رونق و گسترش ویژه ای به خود گرفت. وقتی شیخ الشریعه به رحمت ایزدی پیوست… نائینی, نامش بر سر زبانها افتاد و شمار بسیاری از مردم مسلمان شهرهای دور, در امر تقلید به او رجوع کردند.)

از این روی, دانشورانی که دوره سطح را به پایان برده بودند و آغاز درس خارج آنان بود, یا در دانش فقه و اصول بهره اندک داشتند به خاطر عمق مطالب و اندیشه بلند وی, بویژه در اصول, از درس وی, نمی توانستند, به درستی بهره برند; بدین جهت, درس وی شاگردان خاص خود را داشت. در حقیقت, حوزه درس وی, ویژه برگزیدگان حوزه نجف بود.

شاگردان نائینی

تربیت یافتگان درس نائینی, با بهره هایی که از دانش وی گرفته بودند, به حوزه های علمیه, در جای جای سرزمین اسلامی, حیات تازه دمیدند و مراکز علوم اسلامی را, با درسهای محققانه و مجتهدپرور خویش غنا بخشیدند و حدود نیم قرن, مهار قافله دانش فقه و اصول را در دست گرفته از نسلی به نسل دیگر منتقل کردند.

بزرگانی که از محضر پرفیض نائینی, بهره مند شده اند, عبارتند از:

1 . شیخ موسی خوانساری نجفی (م:1363هـ.ق.) از نخبگان و مقرر درس اصول و فقه نائینی که بخش فقه آن, تحت عنوان (منیة الطالب فی حاشیة المکاسب), برای استفاده محققان, در دو جلد, به چاپ رسیده است.

2 . شیخ محمد علی کاظمینی خراسانی (م: 1365هـ.ق.) از شاگردان محقق و بنام حوزه درس اصول نائینی و گردآورنده آن. وی, این تقریرها را در چهار جزء, تحت عنوان: (فوائد الاصول) در دسترس محققان دانش اصول, قرار داده است.

3 . محمد تقی آملی (م: 1391 هـ.ق.) از شاگردان بنام و با فضل نائینی و گردآورنده دوره دوم درس مکاسب اوست, با عنوان: (المکاسب والبیع) که چاپ و منتشر گردیده است.

ونیز شرح بسیار سودمندی دارد بر کتاب عروة الوثقی, با عنوان: (مصباح الهدی) که در آن, دیدگاههای جدید و بسیار مفید, دیده می شود.

4 . سید ابوالقاسم خوئی (م:1413 هـ.ق.) از شاگردان پرآوازه حوزه درس نائینی, کسی که بیش ترین بهره های علمی خود را از محضر وی گرفته و تا واپسین لحظه های حیات پربار استاد, ملازم و همراهش بوده است.

وی, درس استاد را برای سایر شاگردان میرزا تقریرمی کرده و خود نیز, به نگارش درس, بویژه اصول اهمیت بسیار می داده و (اجود التقریرات) وی, نتیجه آن تلاشهاست.

5 . سید مرتضی لنگرودی (م: 1361 هـ.ق.)

6 . آقا سید جمال الدین گلپایگانی (م: 1377 هـ.ق.)

7 . سید صدر الدین جزایری (م: 1393 هـ.ق.)

8 . شیخ حسین حلّی (م: 1394هـ.ق.)

9 . شیخ ابراهیم کرباسی (ت:1322 هـ.ق.)

10 . میرزا محمد باقر زنجانی (م: 1394 هـ.ق.)

11 . سید حسن بجنوردی (م: 1395 هـ.ق.)

12 . سید محمد هادی میلانی (م:1395 هـ.ق.)

آثار و تألیفات ایشان

شاگردان آیت الله نائینی نظرات ایشان را حفظ کرده یا به تحریر درآورده و به طبع رسانیده اند و به حوزه های علمیه خود القاء می نمودند و این امر حیات علمی میرزای نائینی را زنده نگه داشته است. کتاب های فقهی و اصولی و تقریرات درسی او، از پرخواننده‌ترین کتاب های اصول است که بارها مورد تجدید چاپ در ایران و نجف گردیده است. همچنین سؤال و جواب های استدلالی فقهی که مرحوم حجة الاسلام آقا شیخ حسین حلی آن ها راجمع آوری نموده ولی تا به حال به طبع نرسیده است.

برخی از آثار ایشان عبارتند از:

تنبیه الأمة و تنزیه الملة

فوائد الأصول، که شامل تقریرات درس ایشان توسط شیخ محمدعلى کاظمى خراسانى (۱۳۰۹-۱۳۶۵ ق) است.

اجود التقریرات، تقریر درس علم اصول آیت الله نائینی توسط آیت الله خویی است.

حواشی العروة الوثقى‌

رسالة فی اللباس المشکوک‌

رسالة فی أحکام الخلل فی الصلاة

رسالة فی نفی الضرر

رسالة فی التعبدی و التوصلی‌

أجوبة المسائل المستفتین‌

وسیلة النجاة

رسالة لعمل المقلدین‌

زندگی سیاسی نائینی

نائینی, از آغاز تحصیل در اصفهان, در محیطی می زیست که کانون آمد و شد رجال مذهبی, سیاسی و علمی بود. و از همان جا, باب اندیشه سیاسی وتفکر اجتماعی به روی او گشوده و روز به روز بر گستره و ژرفای آن افزوده می شد. در کنار آن, ارتباط صمیمی و گرم وی با سیدجمال الدین اسدآبادی, در رشد و باروری اندیشه سیاسی و اجتماعی او, تأثیر گذاشت. و همگام با تلاش علمی, از آثار ونوشته های سیاسی و اجتماعی روزگار خویش بهره می برد و به دیدگاههای خود عمق می بخشید.

هنگامی که به سامرا وارد شد, درمرکز سیاست شیعی قرارگرفت. به خاطر شایستگی علمی و آگاهیهای سیاسی و اجتماعی محرّر میرزای بزرگ گردید. و با آشنایی از افکار بلند وی و دیگر اندیشه وران اسلامی, به مسائل و دیدگاههای اسلامی, بیش از پیش آگاهی یافت. ( (نقباء البشر), ج593/2.)

در مجموع, این برخوردها و پیوندها, که در سطح مردان دانش و متفکران سیاسی اجتماعی بود, از وی شخصیت علمی, سیاسی, اجتماعی و روشنفکر اصلاح طلب و آگاه به نیازهای زمان ساخت و جایگاهی بس والا یافت.

به خاطر همین آگاهیها و زمان شناسیها بود وقتی که پس از فوت میرزای شیرازی, به نجف وارد شد, در کنار مرجع بلند آوازه زمان, آخوند خراسانی, جای گرفت و در نهضت مشروطیت, که علمای نجف, با رهنمودها, پیامها و فتواهای خویش, نقش رهبری آن را به عهده داشتند, از اندیشه اش, بهره گرفتند و در امور مهم, طرف مشورت علما قرار گرفت و به گفته برخی آگاهان, بیانیه های پرشور علیه استبداد وروشن گر مشروطیت, به خامه آن بزرگ, نگارش می شد.

وی, در سخت ترین دوران مشروطیت , با افکار و اندیشه بلند خویش, به گونه مستدل نخستین طرح نظام اسلامی درخور پیاده شدن را ارائه داد و با تمام توان, از مشروطیت به دفاع برخاست و نهضت را پرشور نگهداشت.

افزون بر نهضت مشروطیت, در هجوم روس و انگلیس به ایران و اشغال دو بخش شمال و جنوب, علماء نجف بر آن شدند که در برابر هجوم آنها بایستند. نائینی نیز, از جمله آنان بود و نقش مهمی ایفا کرد و جزو علمای پیشگام بود.( (تشیع و مشروطیت در ایران), به نقل از (هجوم روس) 116/ ـ 121.)

 نائینی, افزون بر حضور مستقیم درمسائل سیاسی اجتماعی ایران, درجریانهای سیاسی کشور عراق نیز نقش تعیین کننده داشته است:

در زمانی که عراق توسط انگلیس به اشغال درآمد (1914م) علمای نجف علیه این هجوم, اعلان جهاد داده و نیروهای مردمی را بسیج کردند وخود در جبهه جنگ حضور یافتند. در این جریان نیز, نائینی از جمله رجال علمی بود که در جهاد مقدس نه تنها شرکت داشت, بلکه از عناصر پرتکاپوی جهاد بود که باتلاش پی گیر, علمای رده اوّل را به گرفتن تاکتیکهای جنگی ونظامی تشویق می کرد.

در جنبش استقلال طلبانه عراق (1920م) باردیگر علمای نجف از جمله نائینی, درصحنه سیاسی و افق حرکت استقلال طلبانه عراق درخشیدند. پس از فوت رهبری حرکت, محمد تقی شیرازی, و آغاز رهبری و مرجعیت شیخ الشریعه اصفهانی, همکاری وتلاشهای نائینی, بُعد گسترده تری به خود گرفت و شیخ الشریعه, در تصمیم گیریها و انتشار بیانیه های سیاسی اجتماعی, با وی به رایزنی می پرداخت. پس از مرحوم شریعت اصفهانی, نائینی و چند تن دیگر از مراجع در کادر رهبری جنبش ملّی اسلامی عراق قرارگرفتند. و با تمام توان, نهضت را به پیش بردند. تلاش همه سویه رهبران قیام استقلال طلبانه عراق, سبب شد انگلیس از ادعای تحت الحمایگی خود بر عراق دست بردارد و به حکومت ملی تن بدهد و استقلال عراق را به رسمیّت بشناسد و تنها به حضور پنهانی از طریق دست نشانده خود, ملک فیصل, بسنده کند.

حاکم عراق, ملک فیصل, که به اشاره انگلیس سرکار آمده بود, به منظور قانونی جلوه دادن حاکمیت خویش, انتخابات اعلان کرد. علما, چون می دانستند وی دست نشانده انگلیس است و به منظور تحکیم حکومت خود می خواهد انتخابات به راه بیندازد, با انتخابات فرمایشی به مخالفت برخاستند. دولت عراق عکس العمل نشان داد و خالصی را که انتخابات را تحریم کرده بود, تبعید کرد.

در اعتراض به تبعید وی, نائینی و سیدابوالحسن اصفهانی راهی ایران شدند وحکومت عراق نیز, با شیوه ناپسندی, که حکایت از اخراج و تبعید آنان داشت, باایشان برخورد کرد. ( (تاریخ 20 ساله ایران), ج347/2)

ولی از آن جا که تبعید علما به زیان انگلیس و عراق تمام شد, ایادی انگلیس, به تلاش برخاستند و برای ختم مسأله تبعید علما, به گفت گوهای دیپلماسی پرداختند و مسأله را به پایان بردند و علماء تبعیدی را به نجف بازگرداندند.

از سیر کوتاه و گذرایی که در زندگانی سیاسی اجتماعی نائینی انجام شد, این نکته به دست آمد که نائینی, هیچ گاه از جریانهای سیاسی و اجتماعی جامعه اسلامی و کشورهای اسلامی ومسلمانان غافل نبوده و با دید نافذ خود, ناظر رویدادهایی بوده که درجای جای کشورهای اسلامی رخ می داده و با دلسوزی و تعهد در سنگرهای گوناگون: دفاع از حق و عدالت, مبارزه با استبداد و ستم داخلی و استعمار خارجی, حضور بیگانگان درسرزمینهای اسلامی طلیعه دار مبارزه بوده است.

ولایت فقیه از دیدگاه میرزای نائینی

محقق نائینی، نظریه پرداز بزرگ مشروطه، از قائلین به ولایت عامّه فقیه بود، هر چند به دلیل مساعد نبودن شرایط، به حکومت مشروطه با اذن و نظارت فقها، رضایت داد. مهم ترین اصلی که وی برای مشروعیت بخشیدن به اصول مشروطه از آن بهره برده، اصل ولایت فقیه است. اصل ولایت فقیه همانند روحی در کالبد کتاب «تنبیه الامه و تنزیه الملة» است که آثارش در تمام فصول کتاب نمایان است.

مرحوم نائینی در مقدمه کتاب پس از آن که حکومتها را به دو قسم «تملیکیه» و «ولایتیه» تقسیم کرده، بر این مطلب پای فشرده که بالاترین وسیله برای حفظ حکومت ولایتیه و مانع از تبدلش به مالکیت مطلقه، صفت عصمت است و با عدم دسترسی به مقام عصمت برای جلوگیری از تبدل حکومت ولایتیه به استبدادیه دو راه وجود دارد: نخست قانون اساسی (نظامنامه) که باید با قوانین شرع مخالف نباشد و وظایف حاکم و مردم را بیان کند. دوم نظارت نمایندگان ملت. سپس در بیان مشروعیت نظارت نمایندگان نوشته است:

«مشروعیت نظارت هیأت منتخبه مبعوثان بنا بر اصول اهل سنت و جماعت که اختیارات اهل حل و عقد امت را در این امور متَّبع دانسته اند به نفس انتخاب ملت متحقق و متوقف بر امر دیگری نخواهد بود. امّا بنابر اصول ما، طایفه امامیه، که این گونه امور نوعیه و سیاست امور امت را از وظایف نواب عام عصر غیبت علی مغیبه السلام می دانیم، اشتمال هیأت منتخبه بر عده ای از مجتهدین عدول و یا مأذونین از قِبَل مجتهدی و تصحیح و تنفید و موافقتشان در آراء صادره برای مشروعیتش کافی است.»

وی در فصل دوم کتاب نوشته است:

«دوم آنکه از جمله قطعیات مذهب ما، طایفه امامیه، این است که در این عصر غیبت علی مغیبه السلام آنچه از ولایت نوعیه را که عدم رضای شارع مقدس به اهمال آن حتی در این زمینه معلوم باشد وظایف حسبیه نامیده و نیابت فقهای عصر غیبت را در آن قدر متیقن و ثابت دانستیم و حتی با عدم ثبوت نیابت عامه در جمیع مناصب، و چون عدم رضای شارع مقدس به اختلال نظام و ذهاب بیضه اسلام، بلکه اهمیت وظایف راجع به حفظ و نظم ممالک اسلامیه از تمام امور حسبیه از اوضح قطعیات است، لهذا ثبوت نیابت فقها و نواب عام عصر غیبت در اقامه وظایف مذکوره از قطعیات مذهب خواهد بود.»

سیره اخلاقی نائینی

نائینی, علم را در بستر تقوا آموخته بود واز پرهیزکاری, به سرچشمه های دانش حکمت و معرفت ره یافته بود. تفکر ناب, ژرف اندیشی,جهاد با هوای نفس و… از ویژگیهای بارز اوست. از گفتار و رفتار و کردارش, ادب و بزرگواری هویدا بود. برخوردش بادیگران, اخلاق عملی پیشوایان دین را به نمایش می گذاشت. او, تا غروب زندگی, بر این سیره پسندیده استوار ماند.

اینک به شمه ای از فضائل اخلاقی, آداب ومقام معنوی وی, اشاره می کنیم:

زهد وتقوا

در فرهنگ وتعالیم اسلام, تقوا و بی گرایشی به دنیا, اساسی ترین ومهم ترین سرمایه رهایی انسان از گردابها و دامهای فریبنده شیطانی است; بدین جهت, مؤکدترین برنامه ای که دین جهت خودسازی به پیروانش سفارش کرده, تقوا و پرهیز از دنیاطلبی است و رعایت آن را از عالمان دین که الگو و راهنمای جامعه اند, با تأکید بیش تر خواسته است.

نائینی, از جمله فرزانگانی است که درطول حیات با برکت خویش, پروای الهی جزء زندگی او بوده و هیچ گاه, دنیا با همه مظاهر فریبنده و مقامهای پر زرق و برق آن, نتوانسته او را فریفته و مجذوب خود سازد.

آقا بزرگ تهرانی در باب تقوا و دنیاگریزی وی می نویسد:  (… و کان المترجم له, متورعاً, تقیاً, صالحاً غیر متهالک علی حطام الدنیا ولامتفان فی الحصول علی الریاسة.)

او مردی با ورع, تقواپیشه, اصلاح طلب, بی اعتنا به زخارف دنیا بود و ریاست و مقام دنیا, نتوانست او را فریفته خود سازد.

اهمیّت به نماز

حضور درمصلی به انتظار نماز, بی قراری از خوف خدا و درک مقام, ازویژگیهایی است که بندگان مخلص خدا بدان بار می یابند. این حالت معنوی را بیش تر سیره نگاران ومحدثان, برای پیشوایان دین و اهل معرفت گزارش کرده اند.

نائینی نیز, که از چشمه زلال معرفت جرعه ها نوشیده بود, به نماز احترام ویژه می گذارد. پیش از اذان, به استقبال نماز می شتافت. در نماز از ترس خدا وعذاب الهی, ناآرام و بی قرار,اشک از گونه هایش جاری می شد:

(… وی بنا داشت برای فریضه ظهر و عصر, حدود یک ربع ساعت که به اذان مانده, بر روی سجاده بنشینند و حالت انتظار داشته باشند, تا اذان بگویند و ایشان مشغول نماز شوند.) (مجله (حوزه), شماره 50/30, مصاحبه با آیت اللّه حسینی همدانی.)

در باب لابه کردن ایشان در نماز, آقا بزرگ تهرانی, می نویسد:

(… وکان اذا وقف للصلاة ارتعدت فرائصه وابتلت لحیته من دموع عینیه.) ( (نقباء البشر), ج594/2.)

هنگامی که به نماز می ایستاد, بدنش می لرزید واشکهایش برگونه ها و محاسنش جاری می شد. عشق به نماز, ارتباط باخدا, چنان با روح اوعجین شده بود که حتی در آخرین روزها و ساعتهای عمر, حاضر نبود, آنی نمازش از زمان معین همیشگی, واپس بیفتد.

آقای حسینی همدانی, که در کنار بسترش حضور داشته می گوید:

( آقای نائینی, بیماری تب نوبه داشتند. هر یکی دو ساعت, تب می کردند و به حالت غش از حال می رفتند. ساعت سه از شب گذشته بود. من گفتم اگر آقا بلند شوند, ببینند ساعت سه از شب گذشته است, ناراحت می شوند که چرا ایشان را برای نماز بیدار نکرده ایم و دوباره حال ایشان منقلب خواهد شد. به این جهت, چهار پنج ساعت که آن جا بود, همه را به عقب برگرداندیم وروی ساعت یک از شب گذشته تنظیم کردیم. ساعت قدیمی خود ایشان راهم روی یک از شب گذشته تنظیم کردیم. وقتی مرحوم آیت اللّه نائینی, بعد از چند ساعت بی حالی و حالت غش, به حال آمدند, نگاهی به آسمان کردند و با عجله فرمودند: (ساعت سه است! چرا مرا برای نماز [نماز شب و تهجد] بیدارنکردید؟)

بسیار ناراحت شدند من عرض کردم: آقا ساعت سه نیست, ساعت یک است. ایشان فرمودند: نه. من چند ساعت تنظیم شده راخدمت ایشان نشان دادم. ایشان نگاه کردند و با ناراحتی فرمودند: اینها ساعت نیست, پیدان است. من ازوضع آسمان وستاره ها می فهمم که ساعت سه از شب گذشته است. همان جا با آن حال, برای ایشان ظرف آب آوردیم, وضوگرفتند و با حالت نشسته مشغول نماز شدند.) (مجله (حوزه), شماره 50/30, مصاحبه با آیت اللّه حسینی همدانی.)

نیایش و تهجد

انس با نیایش و تهجد شبانه, سرمایه تلاش و پشتوانه کار روزانه مردان خداست. چشمه سار زلالی که جویندگان دانش و معرفت, آن را بهترین راه درک حقایق و فهم معارف شمرده و از آن بهره ها اندوخته اند; از این روی, هیچ عالم وارسته و واصلی را نمی توان یافت که بدون ارتباط نزدیک باخدا و خلوت شبانه, به ارتقای روح و سلوک عرفانی دست یافته باشد.

نائینی, از آن زنده دلانی بود که از نیایش نیمه شب, حیات معنوی یافته بود و با یاری از این اهرم نیرومند بود که توانست از کورانهای گوناگون زندگی, بویژه در صحنه های سیاسی, سربلند برآید.

یکی از نزدیکان به ایشان, درباره دعا, تهجد و گریه نیمه شب وی می گوید:

(در این اواخر, که ایشان سخت مریض شده بودند, در عین حال دو ساعت به اذان صبح بیدار و مشغول نماز و تهجد می شدند و معمولاً, بلند بلند گریه می کردند و راز و نیاز داشتند.) (همان)

نائینی, خودسازی معنوی را برای دانش پژوهان دین امری لازم می شمرده, بویژه مناجات ونافله شبانه را در کسب مقام اجتهاد سهیم می دانسته است.

آقای سید محمد هادی میلانی, از شاگردان برجسته ایشان نقل می کند:

استاد, آیت اللّه نائینی می فرمود: نماز شب را شرط اجتهاد نمی دانم, ولی بدون دخالت هم نمی دانم.

درگذشت

سرانجام در ۲۶ جمادی الاول سال ۱۳۵۵ هـ.ق (مطابق با ۲۴ مرداد ۱۳۱۵ هـ.ش)، شمع وجودش خاموش گشت و به جوار رحمت حق پیوست. پیکر مطهر او در نجف اشرف باشکوه خاصی تشییع گردید و پس از اقامه نماز به وسیله آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی، در کنار حرم مطهر امام علی علیه السلام به خاک سپرده شد.

«عاش سعیداً و مات سعیداً و السلام علیه یوم وُلد و یوم مات و یوم یُبعثُ حیاً»